Część pierwsza
Tradycje kształcenia kadr dla turystyki na poziomie uniwersyteckim sięgają w naszym środowisku 1977 roku, kiedy to uruchomiono, jedno z pierwszych w Polsce, Podyplomowe Studium Turystyki. Począwszy od 1996 roku Katedra Geografii Miast i Turyzmu prowadziła specjalność z geografii turyzmu i hotelarstwa, w miejsce której w 2004 r. uruchomiono samodzielny kierunek turystyka i rekreacja w systemie dwustopniowym, tj. trzyletnich studiów licencjackich i dwuletnich uzupełniających studiów magisterskich. Równolegle ze studiami dziennymi i zaocznymi w Łodzi Instytut prowadzi trzyletnie studia licencjackie z turystyki i rekreacji w Filii Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim.
Działalność dydaktyczna i kształcenie kadry
Początkiem instytucjonalnego rozwoju geografii turyzmu w ośrodku łódzkim było powołanie i rozpoczęcie działalności przez Podyplomowe Studium Turystyki. Studium to, jak podaje DZIEGIEĆ (1995), funkcjonowało w latach 1977–1992, a następnie wznowiło działalność w 1999 r. Studium miało charakter interdyscyplinarny, a jego celem było przygotowanie słuchaczy do podjęcia pracy w działalności turystycznej zarówno w formie zawodowej, jak i społecznej. Było ono adresowane do ludzi z wykształceniem wyższym, którzy niezależnie od dyplomu uzyskanego na różnych kierunkach studiów pragnęli włączyć się w działalność turystyczną. Podyplomowe Studium Turystyki w pierwszej edycji (tj. do roku 1992) było bezpłatne i prowadzone w systemie studiów zaocznych, z oderwaniem od pracy raz w miesiącu na trzydniowe zjazdy. Studium trwało dwa semestry (po sześć zjazdów w każdym) i było przedzielone 12-dniowymi ćwiczeniami terenowymi. Ćwiczenia te, które odbywały się albo na terenie celowo wybranego regionu w kraju, albo w jednym z dawnych państw demokracji ludowej (Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, NRD) miały charakter poznawczy, instruktażowy i badawczy. Studium kończyło się przygotowaniem pracy dyplomowej oraz egzaminem dyplomowym, po zdaniu którego absolwent otrzymywał przewidziany prawem dyplom (póź-niej zaświadczenie) podpisywany przez rektora Uniwersytetu Łódzkiego.
Tematyka zajęć prowadzonych na Studium ulegała zmianom, zawsze jednak absolwenci otrzymywali solidną wiedzę z zakresu: geografii regionalnej (Polski i świata), walorów przyrodniczych i antropogenicznych turystyki, historii sztuki, zagospodarowania turystycznego, organizacji turystyki, ekonomii, funkcjonowania przedsiębiorstwa turystycznego, a także podstaw metodycznych pracy naukowej (seminaria dyplomowe).
Część druga
W pierwszym okresie działalności Studium, czyli w latach 1977–1992, zorganizowanych zostało 14 rocznych kursów, w których uczestniczyły ogółem 453 osoby. W okresie tym prace dyplomowe przygotowało i zdało egzamin końcowy 245 osób, które tym samym są absolwentami Podyplomowego Studium Turystyki w Uniwersytecie Łódzkim (DZIEGIEĆ 1995).
O szerokim zainteresowaniu uczestnictwa w Studium może świadczyć fakt, że jego słuchacze rekrutowali się z 38 ówczesnych województw (na 49 istniejących w Polsce), a najwięcej osób – poza województwem łódzkim (34,1%), co było zrozumiałe – pochodziło z województw katowickiego (9,7%), białostockiego (6,4%) i gdańskiego (5,1%). Różnorodność dyplomów magisterskich, którymi legitymowali się słuchacze świadczyła także o zainteresowaniu turystyką absolwentów wielu kierunków studiów podstawowych. Wśród słuchaczy Studium największą grupę stanowili absolwenci studiów geograficznych (26,7%), wychowania fizycznego (17,4%), pedagogiki (10,6%), ale byli również absolwenci matematyki, fizyki i chemii (7,1%), ekonomii (6,4%), kierunków politechnicznych (5,9%), historii (4,6%), filologii (4,6%) i wielu in.
Podyplomowe Studium Turystyki w Uniwersytecie Łódzkim było udanym eksperymentem dydaktycznym w skali ogólnopolskiej, a jego absolwenci w dużym stopniu włączyli się w działalność turystyczną zarówno w placówkach dydaktycznych czy wychowawczych, jak i w różnych działających w tym okresie przedsiębiorstwach czy urzędach turystycznych i pozaturystycznych. Kierownikiem Studium byli pracownicy naukowi Instytutu Geografii wymienieni już wcześniej. W tym miejscu należy jednak dodać, że prawidłowe funkcjonowanie Studium zapewniały koleżanki prowadzące sekretariat tej instytucji. W latach 1977–1980 była to Elżbieta Żukowska, a od 1980 do 1992 r. Elżbieta Paradowska.
Jak już wspomniano, po dłuższej przerwie wznowiona została działalność Studium w 1999 r. Ze względu na wymagany od kandydatów dyplom ukończenia studiów wyższych, a nade wszystko konieczność wniesienia stosownej opłaty, liczba chętnych jest ograniczona, a kursy uruchamiane są z chwilą zgłoszenia się wymaganej przepisami UŁ liczby kandydatów.
Podyplomowe Studium Turystyki pozwoliło zgromadzić odpowiednie doświadczenie w dziedzinie edukacji turystycznej, co zaowocowało przygotowaniem programu kształcenia studentów na stacjonarnych studiach geograficznych w łódzkim ośrodku akademickim.
W roku akademickim 1982/1983 uruchomiono na kierunku geograficznym UŁ specjalizację magisterską z geografii turyzmu, którą studenci geografii wybierali jako jedną z kilku po drugim roku studiów. Studia specjalizacyjne trwały sześć semestrów (trzy lata – III, IV i V) i były realizowane równolegle z przedmiotami obowiązującymi wszystkich studentów geografii. Kończyły się one przygotowaniem pracy magisterskiej z zakresu geografii turyzmu i egzaminem magisterskim, po którym absolwent uzyskiwał tytuł magistra geografii w zakresie specjalizacji z geografii turyzmu. Organizatorem tej specjalizacji, a następnie koordynatorem był powołany w 1981 r. Zakład Geografii Miast i Turyzmu w Instytucie Geografii Ekonomicznej i Organizacji Przestrzeni, który od 1 I 1992 r. przekształcony został w samodzielną Katedrę o tej samej nazwie.
Część trzecia
Przygotowując program specjalizacji pracownicy Zakładu wytyczyli określony cel, którego osiągnięcie odpowiadało idei wykształcenia geografa turyzmu w ośrodku łódzkim. Założono, że studia mają przygotować takiego absolwenta, który będzie posiadał umiejętność nasycenia treścią, głównie poznawczą, różnorodnych form turystyki i wypoczynku. Miał to być świadomy celów organizator czasu wolnego w zakresie czynnego turystycznego jego zagospodarowania (LISZEWSKI 1998). Jednocześnie przyjęto koncepcję sylwetki absolwenta geografii turyzmu, który miał posiadać szerokie zainteresowania, powinien być obdarzony umiejętnością kojarzenia zjawisk i procesów, a jednocześnie być wrażliwy na otaczającą go rzeczywistość, krytyczny i samodzielny w ocenie. W konkluzji opisu tej sylwetki zaznaczono, że geograf turyzmu to humanista i społecznik posiadający jednocześnie konkretną i głęboką wiedzę zawodową.
Realizacja wytyczonego celu wymagała odpowiedniej konstrukcji programu dydaktycznego. Program specjalizacji, który obejmował 879 godzin audytoryjnych oraz 70 dni ćwiczeń i praktyk terenowych w czasie trzech lat studiów, został podzielony na pięć bloków tematycznych (LISZEWSKI 1990). W bloku pierwszym zgromadzono przedmioty prezentujące człowieka jako uczestnika ruchu turystycznego (fizjologia pracy i wypoczynku, psychologia społeczna). Blok drugi grupował przedmioty dotyczące zasobów turystycznych (środowisko przyrodnicze, architektura i sztuka, archeologia, etnografia). W trzecim bloku znalazły się specjalizacyjne przedmioty geograficzne (podstawy geografii turyzmu, geografia turystyczna Polski i świata, krajoznawstwo). Kolejny blok poświecony został przedmiotom zawodowym, które przygotowywały absolwenta w zakresie organizacji i techniki pracy w instytucjach turystycznych (ekonomika turystyki, organizacja imprez turystycznych, pilotaż i przewodnictwo, planowanie przestrzenne i zagospodarowanie turystyczne). W ostatnim bloku znalazły się przedmioty metodyczne dające studentowi możliwość podejmowania badań naukowych, a zwłaszcza przygotowania pracy magisterskiej (metody badań terenowych, pracownie, seminaria).
Bardzo istotnym elementem kształcenia na specjalizacji z geografii turyzmu były ćwiczenia terenowe, które podzielono na trzy typy: ćwiczenia specjalizacyjne z geografii turyzmu organizowane przez Zakład (Katedrę), praktyki zawodowe w biurach turystycznych oraz indywidualne praktyki terenowe, których celem było zebranie materiału do pracy magisterskiej (LISZEWSKI 1993, MATCZAK 1993). Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że w latach 1984–1991 organizowane były przemienne ćwiczenia terenowe w Polsce i we Francji, wspólnie z Instytutem Studiów Turyzmu i Hotelarstwa Uniwersytetu w Angers. W ramach tej wymiany cztery grupy studentów specjalizacji uczestniczyły w ćwiczeniach organizowanych przez Uniwersytet w Angers i tyle samo grup studentów francuskich brało udział w ćwiczeniach terenowych organizowanych przez Zakład Geografii Miast i Turyzmu w Polsce. Były to w tamtych czasach bardzo kształcące obopólne kontakty dające możliwość, zwłaszcza polskim studentom, zapoznania się z bardzo już wtedy rozwiniętym „przemysłem turystycznym” we Francji.
Ogółem studia magisterskie z geografii turyzmu ukończyło 177 absolwentów. Pierwszych ośmiu uzyskało tytuł magistra w 1985 r., ostatni w 1998. Średnio rocznie na specjalizację przyjmowano po około 12 studentów; wypromowano 14 roczników absolwentów. Warto wspomnieć, że absolwenci specjalizacji z geografii turyzmu znaleźli swoje miejsce w życiu zawodowym, a część z nich pozostało trwale w turystyce, m.in. zakładając własne biura podróży lub podejmując prace w instytucjach zarządzających czy organizujących działalność turystyczną.
Część czwarta
Duże zainteresowanie turystyką wśród młodzieży ubiegającej się o przyjęcie na studia geograficzne, przy równoczesnym rozwoju kadrowym Katedry Geografii Miast i Turyzmu, były głównym powodem podjęcia starań o uruchomienie w Uniwersytecie Łódzkim samodzielnej specjalności „geografia turyzmu i hotelarstwa” z naborem od pierwszego roku na pięcioletnie studia magisterskie. Specjalność ta została uruchomiona na kierunku geograficznym począwszy od roku akademickiego 1994/1995 (od 1 X 1994 r.). Była to jedyna w polskich uniwersytetach tego typu specjalność. Koordynatorem programowym tej formy kształcenia została Katedra Geografii Miast i Turyzmu.
Idea kształcenia na tej nowej, unikatowej specjalności była w prostej linii kontynuacją zamierzeń przyjętych przy tworzeniu specjalizacji z geografii turyzmu, w naturalny sposób rozszerzonego o problematykę hotelarstwa, która była nowym segmentem kształcenia. Autorzy tej idei, określając sylwetkę absolwenta tej specjalności zakładali m.in., że: „powinien on łączyć w sobie wiedzę i umiejętności pozwalające zrozumieć współczesny świat, potrzeby człowieka i jego problemy oraz zasady ekonomiki, zarządzania i organizacji różnych form nowoczesnej turystyki” (LISZEWSKI 1999). Koncepcja programowa tej specjalności zakładała, że absolwent powinien otrzymać w miarę wszechstronne i rozległe wykształcenie, co miało być jego atutem na współczesnym rynku pracy (DZIEGIEĆ, WŁODARCZYK 2001).
Program pięcioletnich (jednolitych) studiów magisterskich podzielono na osiem bloków tematycznych, przeznaczając na ich realizację łącznie ok. 3370 godzin zajęć dydaktycznych. Przedmioty wchodzące w skład tych bloków podzielono na: przedmioty obligatoryjne, które musiał zaliczyć każdy student, przedmioty do wyboru (z przedstawionej studentom listy), ćwiczenia terenowe zawodowe, które każdego roku student odbywał w innej instytucji (park narodowy, muzeum, gmina turystyczna, obiekt noclegowy, biuro turystyczne) oraz ćwiczenia terenowe przedmiotowe i regionalne niezbędne do uzyskania wykształcenia geograficznego. Wspomniane bloki tematyczne obejmowały wiedzę z zakresu: geografii (15,4% ogółu zajęć dydaktycznych całej specjalności), turyzmu (17,8%), hotelarstwa (7,1%), nauk humanistycznych, społecznych i ekonomicznych (6,5%), metod badań i technik naukowych (8,3%), języków obcych (10,7%), kultury fizycznej (5,9%) oraz licznych ćwiczeń terenowych (28,3%).
Innowacją specjalności w okresie jej powstawania było punktowanie wszystkich przedmiotów, nawiązujące do Europejskiego Systemu Punktów Kredytowych – ECTS (student musiał zdobyć rocznie 60 punktów) oraz podział roku akademickiego na trymestry, z których trzeci każdego roku był przeznaczony na ćwiczenia terenowe.
Szczegółowe założenie specjalności i jej program merytoryczny był publikowany w specjalnie wydawanych informatorach, które ukazywały się w latach 1994, 1995, 1998 i 2001. Ten ostatni Informator o studiach „geografia turyzmu i hotelarstwa”, opracowany przez zespół pod redakcją WŁODARCZYKA (2001), zawiera najpełniejszą wiedzę o specjalności. Należy jeszcze zaznaczyć, że równolegle z pięcioletnimi studiami realizowanymi w trybie dziennym w siedzibie uniwersytetu w Łodzi, w roku akademickim 1998/1999 uruchomiono studia z geografii turyzmu i hotelarstwa w filii UŁ w Tomaszowie Mazowieckim, a od 2001 r. w ośrodku zamiejscowym UŁ w Sieradzu. Zarówno w Tomaszowie Mazowieckim, jak i w Sieradzu studia odbywały się w trybie zaocznym. W Tomaszowie Mazowieckim wypromowano trzy roczniki pięcioletnich studiów magisterskich, a następnie przekształcono te studia w licencjackie. W Sieradzu od początku kształcono na poziomie licencjackim. Kierownikiem studiów z geografii turyzmu i hotelarstwa w Tomaszowie Mazowieckim była Anita Wolaniuk, a w Sieradzu Beata Krakowiak. Studium w Łodzi kierowali Bogdan Włodarczyk (studia dzienne) i Robert Wiluś (studia zaoczne).
Ostatni nabór studentów na kierunek geografia, specjalność geografia turyzmu i hotelarstwa w Uniwersytecie Łódzkim odbył się w roku akademickim 2003/2004, a ostatni absolwenci tej specjalności opuszczą uczelnię ze stopniem magistra w roku akademickim 2007/2008. Łącznie wykształcenie magisterskie na specjalności z geografii turyzmu i hotelarstwa uzyska w Uniwersytecie Łódzkim 14 roczników studentów w Łodzi (1994/95–2007/2008) i trzy roczniki w Filii w Tomaszowie Mazowieckim.
Obecnie prowadzony jest kierunek Turystyka i Rekreacja na studiach licencjackich, z naborem po pierwszym roku na trzy specjalności: organizacja turystyki, organizacja rekreacji i organizacja hotelarstwa. Na studiach magisterskich prowadzone są dwie specjalności: przestrzeń turystyczna i miejska przestrzeń rekreacji.
Instytut prowadzi również kierunek Geoinformacja na studiach I i II stopnia oraz specjalność Geografia Urbanistyczna na kierunku studiów magisterskich Geografia.
Kierunek Turystyka i Rekreacja jest corocznie wyróżniany w rankingach branżowych.
Na podstawie: Liszewski S., 2006, Powstanie i rozwój geografii turyzmu w Łodzi, Turyzm, 16/2