Część druga

Przez cały okres działalności Zakładu (Instytutu) łódzcy geografowie zajmowali się również definiowaniem pojęć stosowanych w badaniach turystycznych. Z jednej strony bardzo szybki rozwój turystyki jako zjawiska przestrzennego, ekonomicznego i społecznego, z drugiej - włączenie się do badań nad tym zjawiskiem przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych, pogłębia chaos terminologiczny. Próby zdefiniowania nowych zjawisk w turystyce podejmowane są od wielu lat na konferencjach ogólnopolskich organizowanych przez Zakład Geografii Turyzmu i opublikowane w czasopiśmie "Turyzm". Częściowe efekty tych dyskusji znalazły również wyraz w pracy autorstwa BACHVAROVA i DZIEGIEĆ (2005) poświęconej relacjom między pojęciami "rekreacja" i "turystyka".

Wkład łódzkich geografów w budowanie podstaw teoretyczno-metodologicznych geografii turyzmu, a pośrednio nauk zajmujących się turystyką (ALEJZIAK 2005), wydaje się znaczący. Opracowanie modelu badań ruchu turystycznego, koncepcja procesu urbanizacji turystycznej czy ogólna koncepcja przestrzeni turystycznej weszły na trwałe do dorobku polskich geografów i są wykorzystywane również przez reprezentantów innych dyscyplin zajmujących się turystyką. Koncepcje te zostały wykorzystane w wielu pracach empirycznych z zakresu badań nad turystyką nie tylko w ośrodku łódzkim. Oryginalne stanowisko w sprawie nowego pojęcia regionu turystycznego, jak również podjęte próby zdefiniowania pojęć wprowadzanych do obiegu przez badaczy turystyki określają miejsce i pozycję łódzkiego ośrodka geografii turyzmu nie tylko w skali naszego kraju.

Najwcześniej podjętym kierunkiem badawczym uprawianym w Zakładzie (Instytucie) przez cały omawiany okres jej działalności była identyfikacja i analiza funkcji turystycznej na różnych obszarach i regionach. Niewątpliwie największe natężenie tych badań dotyczy strefy podmiejskiej Łodzi, która stała się poligonem badawczym dla wielu pracowników i magistrantów Katedry. Początek tym badaniom dała niepublikowana praca doktorska MATCZAKA (1982), w której autor, opierając się na kompleksowych badaniach empirycznych, wyznaczył zasięg i formy funkcji wypoczynkowej strefy podmiejskiej Łodzi. Należy zaznaczyć, że były to pierwsze w Polsce tak kompleksowo przeprowadzone badania, a ich rezultaty były w tym okresie bardzo odkrywcze. Do badań funkcji wypoczynkowej na tym obszarze należy także zaliczyć oryginalne opracowanie STEJSKAŁA (1992), który odtworzył pierwsze rezydencje podmiejskie łódzkiej burżuazji, jak również dwie prace doktorskie (WŁODARCZYK 1999, SZKUP 2003), których autorzy na wybranych wycinkach strefy podmiejskiej Łodzi prześledzili bardzo szczegółowo formy przestrzenne aktywności turystycznej w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej oraz procesy kształtowania i przemian (metoda dyfuzji) podmiejskiej przestrzeni wypoczynkowej w zachodnim sektorze strefy.

Rozwój i konsekwencje działalności funkcji turystycznej badano również na obszarach prawnie chronionych, czyli w parkach narodowych i parkach krajobrazowych. Szczegółowe badania przeprowadzono w parkach narodowych w polskich Karpatach Zachodnich (KRAKOWIAK 2000), w świętokrzyskim Parku Narodowym (WŁODARCZYK 1993) oraz w paśmie górskim Starohorskych Vrchov w Słowacji (ČUKA 1998). Na terenach nizinnych badaniami objęto obszar obecnego Biebrzańskiego Parku Narodowego (PISARSKA 1995) i Załęczańskiego Parku Krajobrazowego (CHROSTOWSKA, WILUś 1992). Wszystkie te studia miały na celu stwierdzenie, w jakim stopniu możliwa jest koegzystencja między funkcją ochrony a funkcją turystyczną oraz jakie konflikty powstają na skutek wprowadzenia coraz bardziej masowe-go ruchu turystycznego na tereny prawnie chronione.

Część trzecia

Trzecim typem obszarów krajobrazowych, na których badano występowanie, skutki, a także możliwości rozwoju funkcji turystycznej, były doliny dużych rzek. Ten typ badań dobrze reprezentują dwie prace: WILUSIA (1997), który badał rozwój funkcji turystycznej w środkowej części doliny rzeki Warty, oraz praca zbiorowa pod redakcją LISZEWSKIEGO (2003), poświęcona możliwościom rozwoju turystyki w dolinie Odry. To drugie opracowanie jest przykładem kompleksowych studiów, jakie mogą prowadzić geografowie, aby nie tylko stwierdzić, w jakim stopniu badany obszar (w tym przypadku dolina Odry na całej długości w granicach Polski) jest atrakcyjny turystycznie i dla kogo, ale również wskazać, co i jak należy zrobić, aby mogła rozwijać się tu turystyka jako zjawisko masowe przynoszące konkretne efekty ekonomiczne. Praca ta powstała w wyniku wygranego przez Katedrę ogólnopolskiego konkursu rozpisanego przez Komitet Badań Naukowych, Ministerstwo środowiska oraz Narodowy Fundusz Ochrony środowiska i Gospodarki Wodnej.

Kolejny nurt badawczy, który zaowocował kilkoma pracami doktorskimi, wieloma artykułami i pracami magisterskimi dotyczy przemian przestrzeni geograficznej dokonujących się pod wpływem rozwoju turystyki, w których autorzy nawiązywali do dwóch wcześniej omówionych koncepcji teoretycznych: przestrzeni turystycznej i urbanizacji turystycznej.

Serię tych prac otwiera bardzo wnikliwe studium WOJCIECHOWSKIEJ (1988) poświęcone kolonizacji turystycznej terenów położonych w dolinie rzeki Pilicy. W opracowaniu tym autorka odtworzyła proces zawłaszczania doliny rzeki pod trwałe zagospodarowanie (kolonizowanie) osiedlami służącymi turystyce i wypoczynkowi. Podobny charakter, ale w odniesieniu do obszaru Roztocza, ma praca doktorska KAROLCZAK (2002). Wykorzystując koncepcję przestrzeni turystycznej autorka zidentyfikowała różne fazy powstawania tej przestrzeni na badanym obszarze. Także WŁODARCZYK (1999) we wspomnianej już wcześniej pracy, w wyniku szczegółowych badań retrospektywnych, nie tylko prześledził rozwój przestrzeni turystycznej w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej, ale także zidentyfikował i przedstawił w formie modelowej cykl życia obszaru turystycznego. Najnowsze badania, które można zaliczyć do omawianego tu nurtu, przeprowadziła w pracy doktorskiej MAJCHER (2005), zajmująca się rozwojem przestrzeni turystycznej na obszarze Górnośląskiego Zespołu Miejskiego.

Wymienione prace w sposób empiryczny testowały koncepcję przestrzeni turystycznej na różnych pod względem przyrodniczym i antropogenicznym obszarach. J. Wojciechowska zidentyfikowała przestrzeń kolonizacji turystycznej w dolinie dużej rzeki, M. Karolczak starała się określić, jak przebiega rozwój przestrzeni turystycznej na wyżynnych obszarach Roztocza, B. Włodarczyk zrobił to dla strefy podmiejskiej Łodzi, a J. Majcher dla terenów największej polskiej konurbacji miejsko-przemysłowej. Badania te, choć z pewnymi modyfikacjami, potwierdzają poprawność teoretycznej koncepcji przestrzeni turystycznej. Weryfikację koncepcji urbanizacji turystycznej przeprowadziła w swojej pracy MAKOWSKA-IS-KIERKA (2004). śledząc rozwój i przemiany funkcji turystyczno-wypoczynkowej na terenie założonego w okresie międzywojennym miasta ogrodu Sokolniki autorka doszła do wniosku, że na skutek zmieniającej się sytuacji polityczno-gospodarczej to dawne osiedle wypoczynkowe dla mieszkańców Łodzi zmienia się coraz bardziej w dzielnicę rezydencjonalną. Jest to potwierdzenie – w specyficznych, bo podmiejskich warunkach – wypierania funkcji wypoczynkowej i przekształcania tych obszarów w strefy w pełni zurbanizowane.

Część czwarta

Znaczący dorobek metodyczny i poznawczy posiada Katedra w zakresie badań osadnictwa turystyczno-wypoczynkowego, które analizowano zarówno od strony morfologicznej (budowy wewnętrznej), jak i pełnionych funkcji (podstaw ekonomicznych). Najważniejszą pracą dla analizy morfologicznej osadnictwa wypoczynkowego by-ła publikacja MATCZAKA (1984), który wyzna- czył i przeanalizował typy morfologiczne osiedli w strefie podmiejskiej. Typologia zaproponowana przez tego autora była wielokrotnie wykorzystywana w pracach badawczych pracowników oraz w pracach magisterskich. Także analiza wsi rybackich Chałupy i KuĽnica i ich przemiany morfologiczne, przedstawione przez DZIEGIEĆ (1988), stały się wzorem dla wielu badaczy. Interesują-cymi przykładami badania małych miejscowości turystycznych i wypoczynkowych była seria opracowań monograficznych dotyczących Jastrzębiej Góry (WILUś 1988), Mrągowa (OLSZEWSKA 1989), Spały (LISZEWSKI 1991) i Kazimierza Dolnego (OLSZEWSKA 1991). W pracach tych prezentowano metodę analizy morfologicznej (Jastrzębia Góra), a także rolę turystyki w życiu gospodarczym (Kazimierz Dolny) tych małych organizmów miejskich, dla których turystyka stanowi często podstawowe źródło rozwoju.

Klasycznym przykładem opracowania monograficznego miasta o funkcji turystycznej jest praca zbiorowa pod redakcją LISZEWSKIEGO (1989) poświęcona Augustowowi. W pracy tej zastosowano wypracowane w Katedrze metody badania różnych aspektów funkcji turystycznej (użytkowanie ziemi, pomiar terenowy ruchu turystycznego, analiza ekonomiczna, analiza rynkowa) miasta. Jest to jedyne tak pełne opracowanie dotyczące badania wpływu turystyki jako czynnika zewnętrznego i wewnętrznego na rozwój i funkcjonowanie miasta. W tej serii prac należy również wymienić studium rozwoju funkcji turystycznej miasta Kartuzy (KACZMAREK, LISZEWSKI 1989), przeprowadzone głównie na podstawie analizy ruchu turystycznego do tego miasta. Podejmowano także badania mające na celu analizę rozwoju osadnictwa wypoczynkowego w otoczeniu Łodzi w ujęciu historycznym (LISZEWSKI 1989) oraz próby klasyfikacji osadnictwa turystycznego (LISZEWSKI 1991).

Nurt badawczy związany z analizą morfologiczną i funkcjonalną osadnictwa koncentrował się do tej pory głównie na jednostkach osadniczych typu wiejskiego lub na małych miastach, w niewielkim tylko stopniu obejmując miasta duże czy wielkie. Wydaje się, że zebrane doświadczenia upoważniają do podjęcia w najbliższej przyszłości badań dużych skupisk miejskich zarówno jako obszarów przyjmujących, jak i "wysyłających" duże grupy turystów. Pewne próby badania dużych miast jako przestrzeni turystycznej prowadzone w Katedrze dobrze rokują na uzyskanie interesujących rezultatów.

Potwierdzeniem zainteresowań dużymi miastami może być kolejny nurt badawczy dotyczący przestrzeni urlopowo-wakacyjnej mieszkańców miast. Badania tego typu nieodłącznie związane są z analizą czasu wolnego człowieka i jego wykorzystania, co implikuje konieczność zastosowania bardzo trudnej metody ankietowej lub kwestionariuszowej. W Katedrze wykonano dwie prace doktorskie reprezentujące ten nurt badawczy; obie dotyczą mieszkańców Łodzi. LATOSIŃSKA (1998) określiła w swoich badaniach przestrzeń urlopowo-wakacyjną pracowników wyższych uczelni Łodzi, a KOWALCZYK-ANIOŁ (2006) przestrzeń urlopowo-wakacyjną trzech pokoleń mieszkańców Łodzi, czyli w ujęciu dynamicznym. Obie te prace przyniosły bardzo interesujące rezultaty, z achęcając do rozwijania tej tematyki badawczej. Warto tu nadmienić, że pierwsze zakrojone na dużą skalę badania przeprowadzono w Katedrze jeszcze w latach 80., a ich rezultatem jest praca DZIEGIEĆ i LISZEWSKIEGO (1985). Wyniki tych badań stały się swoistym reperem w analizie zachowań przestrzennych mieszkańców Łodzi w okresie urlopowo-wakacyjnym dla póĽniejszych badaczy tych zagadnień.

Część piąta - ostatnia

Nieco mniej miejsca w badaniach naukowych Katedry zajmowała turystyka kulturowa. Prace z tego zakresu dotyczyły funkcji turystycznej zamków, muzeów, a ostatnio również cmentarzy. Rola zamków jako miejsc docelowych ruchu turystycznego była przedmiotem kilkunastu prac magisterskich, z których kilka zostało we fragmentach opublikowane. Należy tu zwłaszcza wymienić ba-dania przeprowadzone na terenie zamku w Malborku (KOSTRZEWA 1991), w Kórniku (PIETRZAK 1994), a także bardzo interesujące studium funkcji turystycznej Zamku Królewskiego w Warszawie (PLUTA 1994). Bardziej wnikliwe badania prowadzono w odniesieniu do muzeów, które stały się przedmiotem analizy w dwóch pracach doktorskich. STASIAK (1999) przeprowadził badania wszystkich skansenów w Polsce, określając ich funkcję turystyczną, a także rolę, jaką ta funkcja odgrywa w życiu i gospodarce miejscowości, w których zlokalizowano te obiekty muzealne. Innym typem muzeów zajmowała się RODACKA (2001), która analizowała rangę i atrakcyjność turystyczną muzeów biograficznych w Polsce. Także w tej pracy podstawowym miernikiem badanej funkcji czy rangi była szczegółowa analiza ruchu turystycznego. Nowym tematem badawczym w nurcie turystyki kulturowej są cmentarze, które pełnią współcześnie różnorodne funkcje, w tym także coraz częściej turystyczne (TANAś 2004). Cmentarz w całej swojej różnorodności, ze względu na układ architektoniczny, zieleń, pomniki, a nade wszystko miejsce wiecznego spoczynku ludzi nauki, sztuki, polityków i innych, jest dość często dużej rangi obiektem krajoznawczym.

Najnowszym nurtem badawczym uprawianym w Katedrze jest geografia hotelarstwa i zagospodarowanie turystyczne. Zainteresowania badawcze geografią hotelarstwa zrodziły się z dwóch pobudek. Pierwsza z nich to konieczność analizy bazy noclegowej jako docelowego miejsca przebywania turystów i, co za tym idzie, jako obiektu, w którym najłatwiej można identyfikować skalę i kierunki ruchu turystycznego. Ta przesłanka legła u podstaw analizy turystycznej bazy noclegowej w Łodzi, opublikowanej przez MATCZAKA (1998). Druga przyczyna to globalizacja hotelarstwa w skali światowej, owocująca zawiązywaniem się różnych struktur funkcjonalno-organizacyjnych hoteli, które opanowują coraz większą przestrzeń turystyczną świata. Systemy, łańcuchy hotelowe czy inne struktury są do dzisiaj nieodłączną częścią światowej bazy noclegowej, często determinując powstawanie nowych przestrzeni turystycznych (WŁODARCZYK 2003).

Na uwagę zasługuje tu również podjęcie szczegółowych badań nad lokalizacją hoteli w kilku stolicach państw Europy środkowowschodniej (Warszawa, Praga, Budapeszt, Sofia). Praca zbiorowa pod redakcją MATCZAKA (2004), w której zebrano rezultaty tych badań wydaje się bardzo interesującą próbą poszukiwania prawidłowości w lokalizacji hoteli w dużych miastach. Problemy szeroko pojętej geografii hotelarstwa były również tematem dwóch prac doktorskich. GRZELAK (2002) podjął się zbadania przemian, jakie nastąpiły w bazie noclegowej należącej wcześniej do łódzkich zakładów przemysłu lekkiego i wraz z upadkiem tych zakładów zmieniły właścicieli, często również standard, a prawie zawsze użytkowników. Autorem drugiej pracy jest ROUBA (2005), który dokonał analizy rozmieszczenia, a następnie wykorzystania do celów turystycznych jako bazy noclegowej, muzealnej i innej, dawnych dworów, pałaców i zamków na terenie Polski. Analiza ta przyniosła interesujące rezultaty wskazujące m.in., że tylko znikomą część tych obiektów użytkują obecnie ich dawni właściciele, ale również, że lokalizacja tych obiektów często na terenach mało atrakcyjnych przyrodniczo powoduje, że to właśnie one i ich historia kreują dzisiaj nową przestrzeń turystyczną.

Kończąc przegląd tego nurtu badawczego warto jeszcze wymienić pracę GRZELKI (1996), który przeprowadził interesującą analizę biur podróży w ujęciu dynamicznym (1981-1994) jako elementu zagospodarowania turystycznego Łodzi.

Dokonany przegląd głównych nurtów badawczych uprawianych w Instytucie przez ostatnie 30 lat oraz wymienione publikacje (książki, prace doktorskie, artykuły) , jako ilustracje tych głównych zainteresowań, oczywiście nie wyczerpują całego dorobku naukowego pracowników. Wzmiankowano tu tylko kilka z kilkuset prac magisterskich, za pośrednictwem których prowadzono często podstawowe badania empiryczne lub empiryczną weryfikację koncepcji teoretycznych. Ogólna liczba publikacji pracowników Instytutu z zakresu szeroko pojętej geografii turyzmu obejmuje już dzisiaj kilkaset pozycji. Wszystkie one zostały wymienione w publikacji pt. Sześćdziesiąt lat geografii w Uniwersytecie Łódzkim (2005).